Valdatafl í Valhöll eftir Anders Hansen og Hrein Loftsson

Hversu margir ætli séu með hugann núna í sumarbyrjun við klofning sjálfstæðismanna í gunnars- og geirsmenn sem að lokum leiddi til lokauppgjörs hópanna tveggja í frægri stjórnarmyndun Gunnars Thoroddsens snemma árs 1980? Vonandi fáir. Það er þó spennandi að rifja þessa atburði upp og til þess gefst manni gott tækifæri með lestri bókarinnar Valdatafl í Valhöll sem út kom á haustmánuðum þetta örlagaríka ár 1980.

Höfundarnir Anders Hansen og Hreinn Loftsson, þá ungir blaðamenn og innanbúðarmenn í Sjálfstæðisflokknum, hafa þarna gefið sér nokkra mánuði til þess að rifja upp deilur þessara tveggja meginfylkinga innan Sjálfstæðisflokksins og komast að rótum þeirra áratugi aftur í tímann.

Á kápu er bókin sögð vönduð og hún lofuð fyrir ítrasta hlutleysi. Að báðu má þó finna. Víða sér þess stað í þessari bók að hún er unnin í miklu hendingskasti og eins fer það ekki á milli mála að höfundar hennar eru ungir sjálfstæðismenn sem yfirleitt finnst mun meira til þess koma sem Sjálfstæðisflokkurinn hefur áorkað en aðrir flokkar. Þá ætla ég að leyfa mér að setja fram þá ágiskun að höfundarnir hafi báðir staðið geirsmegin í átökum flokksfylkinganna. Hef svo sem ekki annað fyrir mér í því en að þykja tónninn vera svona yfirleitt Geir í hag fremur en Gunnari. Kannski ég hafi þó hrapallega rangt fyrir mér og þeir hafi báðir verið alveg hreint stækir gunnarsmenn. Hver veit?

Þrátt fyrir að nokkur hroðvirkni einkenni bókina hér og þar er þó ekki þar með sagt að ekki sé um mjög athyglisverða lesningu að ræða. Deilur gunnars- og geirsarma flokksins eru raktar allt aftur til forsetakosninganna 1952 þegar að Gunnar reis upp gegn flokksmaskínunni og studdi Ásgeir Ásgeirsson tengdaföður sinn í slag um forsetaembættið við Sr. Bjarna Jónsson, þann frambjóðanda sem sjálfstæðismönnum „bar skylda til“ að kjósa. Þá strax lenti Gunnar upp á kant við marga samflokksmenn sína sem aldrei fyrirgáfu honum undanhlaupið, jafnvel þó að áratugir liðu.

Allt frá þessari stundu má segja að Gunnar og hans stuðningsfólk innan flokksins sé í eins konar uppreisnarhlutverki gegn flokksforystunni. Gunnar leikur þannig aftur einleik þegar að hann krefst sendiherrastöðu í Kaupmannahöfn 1965 og heldur þangað til þess að undirbúa forsetaframboð sitt 1968. Þetta olli miklu uppnámi innan flokks en Gunnar fékk þó á endanum sitt í gegn.

Forsetaframboð Gunnars vakti blendnar tilfinningar hjá sjálfstæðismönnum. Þrátt fyrir að flokksblöðin Morgunblaðið og Vísir lýstu að lokum stuðningi yfir framboð hans, sem og flokkurinn sem slíkur, þá var langt í frá að Gunnar ætti stuðning þorra sjálfstæðismanna vísan. Sumum voru enn í fersku minni „svik“ hans við flokkinn frá því í forsetakosningunum 1952 en öðrum leist einfaldlega betur á aðalkeppinaut hans, dr. Kristján Eldjárn þjóðminjavörð, jafnvel þó að sá væri stimplaður sem fulltrúi vinstri aflanna í kosningunum. Svo fór að Gunnar beið lægri hlut.

Hann var þó ekki af baki dottinn og allan áttunda áratuginn gerði hann, ásamt stuðningsfólki sínu, síendurteknar tilraunir til þess að ná völdum innan flokksins og var sitjandi valdhöfum að flestu leyti óþægur ljár í þúfu. Á endanum varð hann þó undir í slagnum um leiðtogastöðuna við Geir Hallgrímsson en náði samt að komast í embætti varaformanns sem mörgum fannst vel af sér vikið enda höfðu margir þá verið búnir að margafskrifa stjórnmálaferil Gunnars Thoroddsen enda var hann, fyrir utan sín fjölmörgu hliðarskref frá stjórnmálastörfum á undanförnum árum, farinn að reskjast þegar þarna var komið sögu.

Þrátt fyrir að flestum væri ljóst þegar að síga tók að lokum áttunda áratugarins að nánast óbærileg spenna ríkti í samskiptum formanns og varaformanns Sjálfstæðisflokksins kom hún þó ekki endanlega upp á yfirborðið fyrr en í stjórnarkreppunni miklu sem ríkti í kjölfar desemberkosninga til Alþingis 1979. Að loknu tveggja mánaða þófi ákvað Gunnar að leika enn einn einleikinn og fór, í trássi við vilja Sjálfstæðisflokksins, upp á sitt einsdæmi í stjórnarmyndunarviðræður við forystumenn Alþýðubandalags og Framsóknarflokks.

Á þeirri stundu má segja að allt hafi að lokum sprungið innan Sjálfstæðisflokksins og bæði flokkurinn sjálfur og málgögn hans sáu enga ástæðu lengur til þess að dylja þann mikla klofning sem þarna komst loks upp á yfirborðið af fullum krafti. Skýr afstaða var tekin gegn Gunnari Thoroddsen en það breytti því þó ekki að Gunnar náði, með stuðningi þriggja úr þingliði sjálfstæðismanna og loforði um vörn gegn vantrausti frá þeim fjórða, að mynda ríkisstjórn með Alþýðubandalaginu og Framsóknarflokknum og verða sjálfur forsætisráðherra.

Bókinni lýkur á fundi flokksráðs Sjálfstæðismanna þegar ljóst er að Gunnar hyggst gera alvöru úr stjórnarmyndun sinni. Allt er í háaloft og flestir virðast sammála um að fordæma gjörning Gunnars og félaga hans. Við skrif bókarinnar, seinna sama ár, ríkir enn sami djúpi klofningurinn innan Sjálfstæðisflokksins og ekki er ofmælt að segja að allt virðist í uppnámi innan stærsta stjórnmálaflokks landsins. Flokkurinn hafði fram að þessu litið á sjálfan sig sem burðarás íslenskra stjórnmála en var nú lítið annað en klofið spýtnabrak sem litla stjórn virtist hafa á rás atburða í eigin ranni.

Ég er ekki nógu gamall til þess að vita hvað síðan gerðist nákvæmlega en þó er ljóst að það tók flokkinn í það minnsta heilan áratug að jafna sig á þessari innanborðsúlfúð. Í því sambandi má nefna klofningsframboð Alberts Guðmundssonar (sem hallur var undir gunnarsarminn) 1987 með tilkomu Borgaraflokksins í alþingiskosningum það ár þar sem Albert náði að stela svo miklu fylgi af fyrrum flokksfélögum sínum að Sjálfstæðisflokkurinn þurfti að sætta sig við sína verstu útkomu í alþingiskosningum, bæði fyrr og síðar. Stöðugleikinn innanflokks komst því ef til vill fyrst á með formannstíð Davíðs Oddssonar en sáralítill órói hefur verið merkjanlegur innan Sjálfstæðisflokksins undanfarin ár, í það minnsta þannig að rekja megi hann allt aftur til gunnar- og geirsfylkinganna sem börðust á banaspjótum í bardaga sem hámarki náði á örlagaríkum janúardögum 1980.

Svartir englar eftir Ævar Örn Jósepsson

Íslenskar glæpasögur hafa risið upp eins og gorkúlur undanfarin örfá ár og það merkilega er að furðulega margar þeirra eru alveg lausar við að vekja hjá manni sama aulahroll og maður hefði kannski búist við í fyrstu og þekkir svo vel frá þeim bjálfalegu tilraunum sem íslenskir kvikmyndagerðarmenn hafa til dæmis gert til að búa til trúverðuga íslenska þrillera. Og ekki bara það, margar glæpasagnanna eru bara fjári góðar þó að kannski spili það inn í það hið fornkveðna að hverjum þyki sinn fugl fagur. Jæja, og þó. Tveir glerlyklar til Arnalds og milljón eintök af bókum hans seld í útlöndum hljóta nú að segja eitthvað um það að aðdáun manns á sögum Arnaldar stafi ekki eingöngu af einhverri þjóðrembu í manni.

Ég hélt í það minnsta að ég væri búinn að fá nóg af glæpasögum í bili eftir óverdósið á Mankell síðasta haust en kannski þorstinn komi bara með hækkandi sól aftur. Það er jú eitthvað sem veldur því að maður er einatt í stuði fyrir krimma á sumrin, svona í bland alla vega. Það er auðvitað undarlegt að á þessari árstíð birtu og gleði skuli maður reyna að tóna allt niður með hryllilegum morðum og öðrum óskapnaði. En kannski maður sé bara að leita einhvers jafnvægis í birtunni og lífsorkunni allri fyrir utan gluggann hjá manni - svona eins og maður týnir sér í lýsingum á suðrænum slóðum í svartasta skammdeginu. Gæti verið. Vilji alltaf bara hafa þetta svona hæfilega gott eða hæfilega trist í kringum sig.

Ég renndi mér í gegnum Svarta engla af nokkurri ákefð og það kom á daginn að það er ekki neitt undan Ævari Erni að kvarta sem glæpasagnahöfundi. Engu er líkara en að hann hafi sprottið fram sem fullskapaður höfundur slíkra sagna, því að þetta er aðeins hans önnur bók. Tökin sem hann hefur á glæpasagnarituninni minna þó fremur á þrautreyndan höfund á sinni fimmtándu eða tuttugustu bók. Það er með öðrum orðum eins og hann hafi aldrei gert neitt annað en að skrifa krimma. Ekki ætla ég nú að ganga svo langt að setja hann alveg strax á bekk með Arnaldi en sannarlega fer hann þó upp í brons- eða silfursæti þeirra íslensku glæpasagnahöfunda sem ég hef lesið - líklega deilir hann þar öðru sætinu með Viktori Arnari í bili.

Ævar Örn heldur sig innan hins skandinavíska forms glæpasögunnar, stíllinn raunsær og hversdagslegur og skúrkarnir sem og löggurnar fremur alþýðlegar manngerðir - engar ofurhetjur eða ofurskúrkar svo sem heldur á þessum bænum. Allt sem sagt, samkvæmt hefðinni og ekkert nema gott um það að segja. Það er því óhætt að mæla með þessari við aðdáendur Arnalds, til dæmis. Enginn þeirra ætti að verða fyrir vonbrigðum með hana þessa.

Ævar Örn deilir athyglinni nokkuð jafnt á milli sinni persóna þar sem í fremstu víglínu standa þau Stefán, Katrín og Árni hjá rannsóknarlögreglunni og í ögn meira aukahlutverki eru þeir Guðni og Friðrik. Í Svörtum englum takast þeir á við hvarf konu; virts kerfisfræðings og tveggja barna móður. Eins og vera ber leynast þræðir hvarfsins víða en það er best að láta ekki meira uppi en það.

Eitt af því sem maður er alltaf voðalega viðkvæmur fyrir í glæpasögum, sérstaklega íslenskum - kannski af því að maður er svo vel kunnugur vettvangi þeirra -, er það að þær fari að hljóma ótrúverðugar. Mestan part sleppa Svarti englar við þann dóm frá mér þó að mér finnist ameríska tengingin ef til vill vera óþarflega langsótt og reyfarakennd - þrátt fyrir réttlætingar hennar í eftirmála höfundar. Fannst að Ævar hefði mátt tóna hana miklu meira niður og láta þannig ekki pólitískt réttlætismál sem höfundur brennur fyrir ganga fyrir þjónustu hans við framgang góðrar sögu.

En sem sagt, fantafín glæpasaga. Mankell fékk mig til að fá leið á glæpasögum síðasta haust og Rankin náði ekki að rétta mig af þeirri braut. En Ævari Erni tókst það núna. Kannski þó að bjartar sumarnætur hafi líka hjálpað til.